در یک جامعه مذهبی مهمترین شاخصی که به واسطه آن میتوان میزان عمل به باورهای دینی و نگاه اعتقادی جامعه را مورد ارزیابی قرار داد، مناسک و مناسبتهای مذهبی خاص آن جامعه میباشد. آنچه که کاملاً واضح و مبرهن است .
در طی سالهای گذشته تا به حال، هر سال از میزان استقبال از مناسبتهایی نظیر ماه مبارک رمضان کمرنگتر میشود، اما سؤال اینجا است که چرا با وجود یک جامعه دینی، این باورها تا بدین حد کاهش یافته؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت مهمترین مسأله به نگاه و نوع تربیت مذهبی جامعه و نهادهای فرهنگی و آموزشی برمیگردد .
بهطوری که از کارکرد دین در متون اسلامی، به عنوان برنامهای برای بهبود زندگی یاد میشود که خزانهای از رفتار و عمل را در اختیار افراد قرار میدهد، اما متأسفانه بازخورد جامعه همواره مواجهه غیرعملی و متمایل به سمت خرافات بوده و از کارکرد و هدف متعالی غالب باورهای مذهبی در تربیت فردی و اجتماعی، استفاده صحیح نشده است.
به گونهای که توصیه برنامهها و پیجهای مذهبی برای حل مشکلات، همواره استفاده از اذکار و ادعیه گوناگون است حال آنکه هر یک از امور معنوی، خود دارای کارکرد فوقالعاده بوده و در صورت شناخت صحیح، سهم بسزایی در بهبود اخلاق و سلامت روح و از همه مهمتر آگاهی و هوشیاری در جامعه دارد.
خویشتنداری یکی از ۲۴ توانمندی انسان است که امروزه در روانشناسی به آن توجه میشود و این توانایی اگر در وجود فردی ایجاد شود، آثار مثبت فراوانی در افکار، گفتار و کردار وی به همراه خواهد داشت.
در زبان روانشناسی برای تعریف این اصطلاح از عباراتی چون: خودمهارگری، مهار من، تابآوری من و مدیریت خود استفاده میشود.
فردی که این توانایی را کسب میکند یعنی میتواند هیجانات و تکانههای خود را کنترل کند و محدودیتهای واقعبینانهای برای خویش قائل شود. چنین فردی به تأخیر انداختن رضایت آنی را، برای رسیدن به اهداف بلندمدت به خوبی فرا گرفته است.
این مهارت به افراد یاد میدهد که رفتارهایشان را کنترل کنند و آن را با محیط تطبیق دهند.
اما مهم است به یاد داشته باشیم که خویشتنداری یک توانایی ذاتی نیست بلکه در طول زندگی، بهبود آن با تمرین و مهارت ممکن میشود.
شایان ذکر است عاملی را که سبب خویشتنداری میشود اراده مینامند، اما تقویت اراده کار سادهای نیست ولی منافع حاصل از آن میتواند در بهبود سلامت و انجام کارها و کیفیت زندگی تأثیرگذار باشد.
در تعالیم دین اسلام عباراتی چون حلم، صبر، مهار نفس و… بر اصل خویشتنداری اشاره دارند و بسیاری از آموزههای دینی با خویشتنداری از انجام فعلی یا بیان سخنی ممکن میشوند. در آیه ۴۵ سوره بقره به مؤمنان یادآوری میگردد.
که از صبر و نماز یاری بجویند و اصطلاح صبر را در این آیه اکثر مفسرین، روزه معنی کردهاند که با امساک از انجام افعال و بیان سخنانی با آدابی مشخص معنا پیدا میکند.
روزه در واقع نوعی تمرین تقویت اراده است که افراد در هنگام انجام این فریضه آگاهانه و به اختیار خویش از بسیاری نعمات و لذتها دوری میکنند و بدینوسیله سعی در تقویت اراده خود و به اصطلاح قرآنی تقویت صبر مینمایند.
اگر از این دیدگاه و نگاه روانشناسانه به این فریضه الهی توجه کنیم، آنگاه این فریضه را تنها در نخوردن و نیاشامیدن نمیبینیم، بلکه رعایت تمام حالات توصیه شده برای یک فرد روزهدار، معنا پیدا میکند .
با فهم بیشتری میتوان متوجه عباراتی شد که روزهدار باید زبانش و گوشش نیز روزه باشد و تمام این کارها را میتوان به منزله همان تقویت اراده دانست که ثمره این درخت، یافتن مهارت خویشتنداری است.
همچنین میتوان گفت که طرح این عمل عبادی و وجوب آن بر مؤمنان، در راستای تزکیه نفس و تقویت اراده آنها است و همانگونه که قبلاً بیان شد تقویت اراده به خودکنترلی و خویشتنداری فرد کمک می کند و موجب میشود که فرد قبل از انجام هر کاری به عواقب آن فکر کرده و از شتابزدگی در تصمیمات برحذر باشد.
در مطالعات روانشناسی یکی از مؤلفههای هوش هیجانی(EQ)، کنترل احساسات و ابراز آنها در موقعیت مناسب است.
بنابراین خویشتنداری و تمرین برای افزایش این توانایی در ما، موجب بهرهمندی بیشتر از هوش هیجانی و بهبود روابط میانفردیمان نیز میشود.
لذا جامعهای که کارکرد واقعی این باورها را شناخته باشد با ارائه مناسب این مفاهیم تربیتی، جامعهای سالم و موفق را تربیت خواهد نمود.
