مقدمه
سرعتگیر ابزاری است همانطور که میتواند برای کاهش تصادفات مفید باشد، اما آن روی سکه در صورت استفاده بیش از حد و اجرای غیراستاندارد، باعث افزایش تصادفات، افزایش سرسامآور استهلاک خودروها، آلودگی هوا، افزایش سوخت و به همریختن روح و روان مردم یک شهر خواهد شد. مدتی است که در شهر جیرفت تعداد سرعتگیرها افزایش چشمگیری داشته است که البته با مقایسه با استانداردهای جهانی و ملی عمده آنها چه از نظر جانمایی چه از نظر ساختار مطابق به نظر نمیرسند. در مقاله پیش رو استاندارهای فنی و جانمایی سرعتگیرها را بررسی کردهایم تا از این طریق متصدیان بتوانند عملکرد بهتری داشته باشند.
تاریخچه
سرعتگیرها و سرعتکاهها ابزارهایی هستند که به دلیل نوع طراحی که دارند، از سرعت وسیلههای نقلیه میکاهند. گزارشات متعددی در مورد اولین سرعتگیر وجود دارد که قدیمیترین آن توسط نیویورکتایمز و در تاریخ ۷ ژوئن سال ۱۹۰۶ منتشر شده است. طبق این گزارش اولین سرعتگیر دنیا در Chatham واقع در نیوجرسی نصب شده است. اولین سرعتگیر در اروپا در سال ۱۹۷۰ و در شهر Delft هلند ساخته شد. نخستین بار در هفتم ژوئن سال ۱۹۰۶ در ایالت نیوجرسی آمریکا، خطکشی عابر پیاده را اندکی بالاتر از سطح زمین ساختند، تا موجب کاهش سرعت وسایل نقلیه شود. این سرعتگیر در نزدیکی محل عبور عابرین پیاده نصب شد و در حدود ۵ اینچ(۱۲ تا ۱۳ سانتیمتر) ارتفاع داشت. البته در آن زمان میانگین حداکثر سرعت اتومبیلها ۳۰ مایل بر ساعت بود. با وجود آن که طرح سرعتگیر آن زمان شباهتی به سرعتگیرهای امروزی نداشت، اما می توان گفت این اولین ایده برای کاهش سرعت وسایل نقلیه بوده است. بعدها در سال ۱۹۲۷، یک فیزیکدان به نام آرتور هالی کامپتون، نمونهی سادهای برای ایجاد سرعتگیر طراحی کرد، که سرانجام در سال ۱۹۵۳ این طرح ساده و اولیه به سرعتگیرهایی که به نمونههای امروزی شباهت دارند، تغییر پیدا کرد.
تفاوت سرعتگیر و سرعتکاه
سرعتگیر و سرعتکاه هر دو موانعی عمودی برای کنترل ترافیک هستند. به زبان سادهتر هر دو آنها دستاندازهایی هستند که رانندگان از آنها عبور میکنند. شاید همین موضوع موجب سختتر شدن تشخیص تفاوت سرعتگیر و سرعتکاه شود. سرعتگیر و سرعتکاه به عنوان ابزارهای ترافیکی کاهنده سرعت استفاده میشوند که ممکن است از مواد مختلفی مانند آسفالت، بتن، پلاستیک، کائوچو،فایبرگلاس و فلز ساخته شده باشند. هرچند که این دو به یکدیگر مرتبط و دارای مزایای مشترک هستند اما تفاوت سرعت گیر و سرعتکاه قابل انکار نبوده و هر کدام در موقعیت متفاوتی به کار میروند.
سرعتکاه و عملکرد آن
سرعتکاه معمولاً برای محدوده سرعت ۱۵ تا ۲۵ کیلومتر به کار میرود. این مانع معمولاً در خیابانهای محلی و جادههای فرعی به کار میرود، یعنی مکانهایی که سرعت ماشینها معمولاً کم بوده اما در صورت افزایش آن موجب خطر میشود. در اطراف مدارس و زمینهای بازی معمولاً از سرعتکاه استفاده میشود. تفاوت سرعتگیر و سرعتکاه در سرعتهای به کار رفته یکی از دلایل اصلی دسته بندی آنها در دو دسته جدا است.
در صورتی که راننده بیش از سرعت اعلام شده حرکت کند، سرعتکاه احساس تکان ملایمی به ماشین وارد میکند. در شرایطی که خودرو با سرعت خطرناک از روی سرعتکاه عبور کند، مانع تکان شدیدی به ماشین وارد میکند که موجب اذیت سرنشینان میگردد. سرعتکاه معمولاً تمام عرض مسیر را پوشش داده و به همین دلیل وسایل نقلیه با هر دو چرخ از روی آن عبور میکنند و کمی از تکان وارده بر خودرو میکاهد.
سرعتکاه در شکل و عرضهای مختلفی وجود دارد. عرض سرعتکاه معولاً بین ۱ تا ۶ متر متفاوت است. این تفاوت سرعتگیر و سرعتکاه موجب کاربرد آنها در مسیرهای مختلف میشود. این مانع عمودی برای جاده های اصلی، خیابان های پهن و مسیرهایی که راننده با رفتن به شانههای خاکی از مانع عبور نمیکند چندان مناسب نیست. به همین دلیل سرعتکاه معمولاً در نقاط شهری دارای پیاده رو و باریک نصب میشود. در صورتی که سرعتکاه در مسیرهای دارای شانه خاکی نصب شود، معمولا توسط بولاردر ترافیکی و یا سایر موانع جادهای محدود میشوند تا رانندگان از مسیر اصلی خارج نشوند.
سرعت گیر و ساختار آن
سرعتگیر در مقایسه با سرعتکاه عملکرد خشنتری داشته و سرعت را بیشتر کاهش میدهد. به همین دلیل سرعتگیر در نقاطی به کار میرود که عابران پیاده و وسایل نقلیه بسیار بهم نزدیک هستند. این مانع معمولاً سرعت را به ۳ تا ۱۶ کیلومتر بر ساعت کاهش داده و فرصت کافی برای واکنش را به عابران و خودروها میدهد. سرعتگیر خیلی کم در مسیرهای عمومی نصب میشود زیرا لازم است که وسیله نقلیه در نزدیکی آن ترمز کرده و سپس از مانع عبور کند و ممکن است به خودروهایی با سرعت زیاد آسیب برساند. سرعتگیر معمولاً ۵ تا ۱۰ سانتی متر ارتفاع دارد اما تفاوت سرعتگیر و سرعتکاه در عرض آنها بسیار واضح است؛ زیرا عرض سرعتگیر بسیار کمتر از سرعتکاه است. این مانع در عرضی کمتر از نصف محیط یک چرخ زیر تایر خودرو قرار گرفته و عرض استاندارد ۱۶ تا ۶۰ سانتی متر دارد. نسبت ارتفاع به عرض موجب تکان شدیدی نسبت به سرنشینان و بار خودرو میشود. از آن جایی که سرعتگیر به نسبت محیط تایر ماشین عرض کمی دارد، چرخ های جلو و عقب جداگانه از روی آن حرکت کرده و اگر راننده با سرعت غیر مجاز از روی آن عبور کند، تکان شدیدی به هر دو محور چرخ ها وارد میشود. همانند سرعتکاه، سرعتگیر هم در فواصل منظم نصب شده تا سرعت راننده را به خوبی محدود کند. سرعتگیر با اندازههای حساب شده در محل نصب و عبور از روی آنها در هر سرعتی دشوار است و به همین دلیل در مناطق کمتری استفاده میشود. این موضوع یکی دیگر از دلایل تفاوت سرعتگیر و سرعتکاه است. سرعتگیر ممکن است به خودرو و سرنشینان شوک وارد کند، شاید این موضوع یکی از دلایل نامهای متفاوت آن در کشور های مختلف باشد. به عنوان مثال در هند سرعتشکن، در نیوزلند میله جادویی و در آمریکای جنوبی لاکپشت جادهها نام دارد.
مزایا و هشدارهای سرعتگیر و سرعتکاه
یکی از نقاط قوت هردوی آنها بازدارندگی است. مهم نیست راننده چه قدر به حضور این موانع در خیابان ها عادت کرده باشد، آنها همیشه بازدارنده سرعت های غیر مجاز هستند. علائم چشمک زن و تابلوهای ترافیکی برای مدتی رفتار رانندگان را تغییر داده اما آنها باز هم به رفتار نادرست قبلی خود برمیگردند. شاید فرد متخلف یک علامت ترافیکی را نادیده بگیرد اما هرگز نمیتواند منکر وجود خطر جاده ها شود. با تمام تفاوتهای سرعتگیر و سرعتکاه وجه مشترک آنها ایجاد تنش برای راننده نامحتاط است، فرقی ندارد که شخص برای اولین بار با سرعت غیر مجاز از روی موانع عبور کرده باشد یا برای هزارمین بار، با هر بار سرعت غیر مجاز به راننده و وسیله نقلیه تنش وارد میشود.
تاثیرات سرعت گیر
سرعت گیر برای تمام معضلات ترافیکی مناسب نیست. موانع زمانی موثر واقع میشوند که راننده از حضور آنها باخبر بوده و قبل از رسیدن به آن از سرعتش بکاهد. برای اطمینان از دیدهشدن موانع، معمولاً رنگ آنها جلب توجه کرده یا سطح بازتاب کننده نور دارند؛ اما با تمام این ویژگیها لازم است در جایی نصب شوند که رانندگان از قبل متوجه آن شوند. این موانع اگر در مسیر های نامناسب نصب شوند بازده و کاربرد کافی را ندارند. به عنوان مثال در پیچ های تند و شیب بیش از ۸ درجه وجود سرعتگیر یا سرعتکاه موجب وارد شدن فشار بیش از حد به خودرو میشود. دیده شدن موانع در روزهای زمستانی که خیابان ها با برف پوشیده شده یکی دیگر از مشکلات مطرح شده است. استفاده از سرعتگیر و سرعتکاه در مسیرهای اضطراری به هیچ عنوان توصیه نمیشود؛ زیرا برخورد با آنها در سرعت بالا ممکن است موجب منحرف شدن خودرو و آسیب به سرنشینان و وسیله نقلیه شود. هر چند که اگر به درستی نصب شوند، بهترین وسایل بازدارنده ترافیکی هستند.
نصب و مواد سازنده
همانطور که در بالا گفته شد، تفاوت سرعت گیر و سرعت کاه در کاربرد و عملکرد آنهاست. با این وجود در مواد سازنده یکسان بوده و معمولا از پلاستیک، کائوچو، آسفالت، فلز و یا بتن ساخته میشوند. موانع ساخته شده از پلاستیک و کائوچو به صورت پیش ساخته بوده و نصب و تعمیر آنها بسیار راحت است. هر دو ماده بسیار سبک بوده و امکان نصب موقت را دارند که به سبب این ویژگی میتوان آنها را در برف روبی های زمستان برداشته و مجددا نصب کرد. فشردگی کائوچو نسبت به آسفالت و بتن موجب آسیب کمتر به وسایلی که به آن برخورد میکنند، شده و خسارت کمتری وارد میکند. این تراکم ماده بدان معناست که مانعی از جنس کائوچو نسبت به مانعی با همان ارتفاع اما از جنس آسفالت کمتر موثر است. همچنین کائوچو و پلاستیک برای رفت و آمد دائمی ماشین آلات سنگین مناسب نیستند؛ هر چند که در شرایط عادی هم کائوچو سخت و با دوام است اما خرید و نصب آن چندان ارزان نیست.نصب موانع از جنس آسفالت یا بتن به دلیل نیاز به تخصص و تجربه معمولا توسط شهرداری یا شرکت های سنگفرش انجام میشود. این مواد به دلیل فشردگی کمتر در کاهش سرعت موثرتر بوده اما در طول زمان و آب و هوای متغیر ترک خورده یا از بین میروند.
مدیریت ساده و موثر ترافیک
تفاوت سرعت گیر و سرعت کاه در ساختار مانع از تفاوت در عملکرد اصلی آنها یعنی کاهش سرعت در مواقع لازم نمیشود. سرعتکاه در کمکردن ترافیک و سرعتگیر در مسیرهای تردد نزدیک عابر و وسایل نقلیه به کار میرود. هر دو این موانع نسبت به موانع ترافیکی دیگر مانند میدان، خیابان یکطرفه و ورود ممنوع کم هزینه تر و قابل جابجایی هستند. سرعتگیرها و سرعت کاه ها هر دو در صورت نصب درست از بهترین ابزارهای کنترل سرعت هستند.
مطالعه موردی جیرفت
طی چند سال اخیر تعداد سرعتگیرها در جیرفت افزایش قابلتوجهی داشته است و تقریباً در هر نقطهای که احساس شده تداخل ترافیکی و یا سرعت بالا وجود دارد، سرعتگیر احداث شده است. البته که بر اساس استانداردهای تعریفشده در مقاله، هیچکدام از دستاندازهای جیرفت سرعتکاه محسوب نمیشوند و همگی از نوع سرعتگیر هستند. باید در نظر داشت استفاده از سرعتگیرهای آسفالتی تقریباً در تمام دنیا منسوخ شده است و سایر انواع به ویژه پیشساختههای پلاستیکی(فشرده) فراگیر شدهاند. در مورد جانمایی سرعتگیرها باید در نظر داشت که هر مکانی، مکان مناسبی برای نصب سرعتگیر نیست. به طور مثال حدفاصل چهارراه ایستگاه قدیم کرمان تا میدان انقلاب(سپاه) و حدفاصل میدان انقلاب تا میدان امام حسین که به صورت بولوار بدون دوربرگردان میباشد، ایجاد سرعتگیر با هیچ کدام از اصول جانمایی سرعتگیرها مطابقت ندارد. همچنین در چهارراههای چراغدار احداث سرعتگیر تقریباً بلامحل است. پیشنهاد نگارنده برای ساماندهی سرعتگیرهای شهر جیرفت، در ابتدا شناسایی سرعتگیرهای نابجا و حذف تدریجی آنها و سپس استانداردسازی سرعتگیرهای لازمالاجرا میباشد. همچنین به جای استفاده از سرعتگیرها در چهارراهها به ویژه چهارراههای چراغدار، خطکشیهای اصولی عابرپیاده و تابلوگذاری پیشنهاد میشود که به مراتب باعث بهبود عملکرد وضعیت ترافیکی شهر خواهد شد.
