در سال ۱۳۸۰ و پس از بارندگی‌های آن سال تمدنی سر از خاک برآورد که به گواه تمامی باستان‌شناسان و تاریخ‌نگاران، مهد تمدن شرق نام گرفت؛ تمدن جیرفت ،تمدن باستانی ارت (جیرفت روستاییان حاشیه هلیل‌رود) که تمدن ارت در کنار این رود حیات‌بخش جیرفت و جنوب کرمان شکل گرفته بود، پس از بارش‌های فراوان آن سال به بقایای ظروف، مهره‌های عقیق و سنگی و ظروف سنگ صابونی برخورد کردند که حکایت از وجود تمدنی کهن در آن مناطق داشت.
اما متاسفانه عده‌ای با کلنگ و بیل چنان به گوشه‌گوشه این تمدن تعدی کرده و آثار نفیس این تمدن به دست شیادان و دلالانی افتاد به‌طوری‌که امروزه در موزه‌های تمام دنیا آثار سنگ صابونی این تمدن کهن را می‌توان یافت.
پس از این اتفاقات و حمایت‌های دولت‌های وقت، باستان‌شناسان از سراسر دنیا برای کشف این تمدن به جیرفت آمده و به کاوش برای شناخت زوایای این تمدن پرداختند که به‌عنوان مثال پروفسور یوسف مجیدزاده با تمرکز به تپه‌های باستانی کُنارصندل، زیگوراتی عظیم با قدمتی ۵ هزار ساله همراه با آثار بی‌نظیری مانند لوح خطی که با گذشت بیش از بیست‌سال از کشف هنوز خط نوشته‌های آن بازخوانی نشده، سر از خاک بیرون آورد.
یکی دیگر از باستان‌شناسانی که به اکتشاف در منطقه باستانی جیرفت پرداخته و به یافته‌های فراوانی درباره این تمدن دست یافته است، دکتر نصیر اسکندری است که با کاوش و بررسی‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی حاجی‌آباد-ورامین شهر جیرفت (جنوب استان کرمان ) به بقایای یک کارگاه تولید ظروف و زیورآلات سنگی دست یافت.
وی با بیان پیشینه باستان‌شناسی در این تمدن گفت: بنا به یافته‌های باستان‌شناسی در حوزه تمدنی جیرفت، این تمدن باستانی در جنوب‌شرق ایران یکی از نخستین تمدن‌ها در دنیا به‌شمار می‌رود که در کنار تمدن عیلام و حوزه تمدنی رود هیرمند (سیستان) سبب شده‌اند تا فلات ایران با وجود این تمدن‌ها به یکی از مراکز مهم و کانونی در زمینه شکل‌گیری نخستین تمدن‌ها و شهرها تبدیل شود.
نتایج کاوش‌ها و پژوهش‌های نصیر اسکندری دامنه، عضو هیأت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران در محوطه باستانی حاجی آباد – ورامین شهر جیرفت، در نشریه معتبر بین‌المللی «ایران» توسط انتشارات راتلج و دو نشریه بین‌المللی «مجله باستان‌شناسی کمبریج» و «باستان» توسط انتشارات دانشگاه کمبریج انتشار یافت.
به گفته اسکندری، تمدن جیرفت در جنوب‌شرق ایران یکی از نخستین تمدن‌ها در دنیا به‌شمار می‌رود که در کنار تمدن عیلام (در جنوب‌غرب و جنوب ایران) و حوزه تمدنی رود هیرمند (سیستان) سبب شده‌اند تا فلات ایران به یکی از مراکز مهم و کانونی در زمینه شکل‌گیری نخستین تمدن‌ها و شهرها تبدیل شود.
شناسایی کارگاه تولید اشیا و زیورآلات سنگی مربوط به هزاره سوم
عضو هیأت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران با بیان کشفیات انجام شده در منطقه حاجی‌آباد (ورامین ) شهرستان جیرفت خاطرنشان کرد: پژوهش‌های تازه ما در حوزه تمدنی جیرفت منجر به شناسایی یک کارگاه تولید اشیا و زیورآلات سنگی در محوطه باستانی حاجی‌آباد جیرفت شد که قدمت آن به هزاره سوم پیش از میلاد باز می‌گردد.
وی در ادامه با اعلام اینکه این کارگاه با وسعت نیم هکتاری یکی از بزرگترین کارگاه کشف شده تولیدات سنگی و زیور آلات است، خاطرنشان کرد: در این کارگاه تولیدی، قطعات کامل و شکسته ظروف سنگی و زیورآلات (نظیر مهره از جنس‌های عقیق، لاجورد، مرمر) به‌دست آمد. همچنین ادوات و ابزارهایی که با آنها اشیا را تولید می‌کرده‌اند نیز به‌دست آمد که مهمترین آنها مته‌های سنگی و فلزی‌ست.
اسکندری با بیان عدم دورریز قطعات شکسته شده در روند تولید اشیا در این کارگاه افزود: در کارگاه تولیدی جیرفت نوعی عملیات بازیافت صورت می‌گرفته است؛ به این شکل که ظروف و اشیا سنگی که توسط مردم استفاده و شکسته می‌شدند، دور ریخته نمی‌شد، بلکه قطعات شکسته آنها به کارگاه تولید آورده می‌شد تا از آنها ظروف و اشیا کوچک‌تر نظیر مهره‌ها و آویزهایی که نوعی زیورآلات بودند، ساخته شود.
بی‌توجهی به مرمت آثار باستانی و بی‌مهری به میراث کهن
مژده مشایخی، روزنامه نگار و فعال میراث فرهنگی نیز با بیان تاریخچه تمدن جیرفت گفت: تمدن جیرفت یکی از نخستین تمدن‌ها در دنیاست که بر اساس کاوش‌های دهه ۸۰ ، ثابت شد قدمت آن به هزاره سوم قبل از میلاد می‌رسد و تمدنی پنج‌هزارساله است.
وی با گلایه از بی‌توجهی مدیران اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان به اکتشافات انجام شده در دهه هشتاد و نود در این منطقه افزود: متاسفانه بی‌توجهی به این میراث کهن، تخریب آثار باستانی برجای مانده این تمدن را سبب شده به گونه‌ای که عدم مرمت و مسقف نبودن تپه کنارصندل موجب تخریب شدید دیواره این اثر و همچنین از بین رفتن “نیم‌تنه گلی” معروف کشف شده در کنارصندل شده است.
مشایخی گفت: دیواره‌های “شهر قدیم” اثر دوران اسلامی در جیرفت، نیز در اثر بارندگی‌های رگباری منطقه و عدم مرمت و گل اندود رویه این آثار تخریب شده. این در حالی‌ست که آثار باستانی و تاریخی ارزشمند جیرفت نیازمند مرمت اضطراری هستند که متاسفانه خبری از تخصیص اعتبار نیست.
این روزنامه نگار و فعال حوزه میراث فرهنگی مشکل میراث منطقه را نداشتن ساختار اداری مستقل دانسته و افزود :مهمترین مشکل همه این سال‌های حوزه میراث فرهنگی جیرفت این است که ساختار این مجموعه در جیرفت هنوز به‌صورت نمایندگی است و فقط ظاهرا و در نوشتار تابلو! عنوان اداره میراث فرهنگی دارد اما متاسفانه چارت اداری ندارد و باید گفت، جیرفت شهری دارای تمدن کهن جهانی است هنوز اداره میراث فرهنگی ندارد.
در هر گوشه این منطقه کهن نشانه‌ای از یک تمدن باستانی به عظمت تاریخ وجود دارد؛ تمدنی که تمامی جوانب تمدنی اعم از معماری، صنعت، هنر، حکومت مرکزی و خط را دارد، که با کمبود اعتبارات حوزه میراث متاسفانه شاهد تعطیلی یا کند شدن روند اکتشافات و حفاظت از کشفیات سال‌های گذشته هستیم.
