قلعه دختر و قلعه اردشیر شهر کرمان که از زمان مادها پناهگاه مردم این خطه از شر دشمنان و بدخواهان بوده، خیلی وقت است به‌علت کم‌توجهی و مشکلات پیرامونی خود بی‌پناه و رنجور مانده و زخم تخریب و فرسایش، این بنای ارزشمند تاریخی را آزار می‌دهد و معلوم نیست چرا کسی کاری برای آن انجام نمی‌دهد؟
سراسر بافت قدیم شهر کرمان میزبان اماکن و آثار باستانی متعددی از دوره های مختلف تاریخی است که هرکدام حاصل هنر، ذوق و زحمات نیاکان ماست و در گذر روزگار شاهد حوادث و رخدادهای مختلف بوده اند؛ امروز نیز هویت فرهنگی و میراثی کرمان و مردمانش را شکل می دهند.
شهر کرمان به لحاظ قرار گرفتن بر سر راه ابریشم و مسیر تجارت شرق و هندوستان همواره رونق زیادی داشته و دارد و در مقاطعی از تاریخ نیز پایتخت حکومت ها بوده؛ به همین علت این شهر اغلب مورد تاخت و تاز و حمله اشرار و بیگانگان قرار می گرفته که ساخت قلعه ها و دژها برای در امان ماندن مردم از هجوم دشمنان رونق داشته است.
قلعه دختر و قلعه اردشیر که کاملا از خاک ساخته شده اند، در کنار یکدیگر قرار دارند و بناهایی هستند که باوجود حداقل سه هزار سال دیرینگی، همچنان باقی مانده‌اند و حیف و هزاران حیف که باوجود ثبت ملی بودن، سال هاست رها شده اند و گوشه گوشه آنها زخم تخریب و بی توجهی مردم و مسئولان بر تن دارند.
ماجرای رهاماندگی و تخریب این بنا درحالی است که پنج سال پیش مسئولان در مراسمی رسمی جمع شدند و شروع مرمت آن را اعلام کردند اما موضوع باز رها ماند و همچنان متولیان می گویند که برای مرمت آن اعتبار ندارند.
قلعه دختر کرمان قلعه ای باستانی است که در کنار قلعه اردشیر روی صخره سنگی بر فراز تپه‌های مرتفع شرقی شهر کرمان قرار گرفته؛ صخره‌ای که قلعه بر فرازش ساخته شده و حدود ۴۰۰ متر بلندی دارد. سطح بام آن بیش از ۲۰ هکتار و مصالح به کار رفته در این ساخت قلعه تنها خشت خام و گل رس است که در تاریخ اول فروردین ۱۳۴۵ خورشیدی با شماره ثبت ۵۲۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
در طول تاریخ قلعه دختر به نام های متفاوت دیگری نیز مانند قلعه کهنه، گواشیر یا آتشکده آناهیتا (ناهید) مشهور بوده است و افسانه‌ای در باب قلعه دختر کرمان وجود دارد که می گوید دختری بر این قلعه فرمانروایی داشته که با در دست داشتن طلسمی آن را ناگشودنی ساخته بود.
ساخت این قلعه بنا به منابع تاریخی به زمان مادها (سده‌های میانی هزاره یکم پیش از میلاد) بر می گردد و در مقاطع تاریخی متفاوت پناهگاه ساکنان کرمان بوده و احتمالا وجه تسمیه نام دختر برای این قلعه حکایت از دست نیافتی بودن، گشوده نشدن و بکر بودن آن است.
البته در شهر کرمان ۲ قلعه به نام قلعه دختر وجود دارد که غیر از این قلعه دختر در کنار قلعه اردشیر که داخل شهر هست، دیگری در ۱۰ کیلومتری شمال شهر و در مسیر جاده ای که به زرند و سپس خراسان می رود قرار دارد و از سنگ ساخته شده است. آنطور که کارشناسان تاریخ می گویند در قلعه دختر دوم به محض مشاهده هجوم لشکر دشمن، آتشی روشن می کردند تا ماموران در قلعه دختر و اردشیر در شهر کرمان، آن را ببینند و آمادگی برای مقابله با دشمن را اطلاع رسانی کنند.
در نمای دور از قلعه دختر ناهمگونی بافت پیرامونی آزار دهنده است و بر بالای این بنای باستانی چند هزار ساله دکل آنتنی بلند در کنار منبع سنگ و سیمانی آب به چشم می خورد که چهار دهه قبل برای دریافت و پخش امواج بنا شده و چنین جانمایی این دکل بر روی میراث کهن خود جای تعجب دارد.
هر چند پیرامون قلعه در سال های اخیر کمی ساماندهی و فضای سبز ایجاد شده، اما قسمت هایی از آن به دلیل همجواری با بافت مسکونی رو به تخریب رفته و تقریبا حد و مرزی برای جدایی این میراث تاریخی با پیرامونش نمی توان متصور شد.
مسیر بالا رفتن به قلعه سخت است؛ اگرچه در برخی از قسمت های قلعه حتی با موتورسیکلت بر روی آن رفته اند و آن را نیز تخریب کرده اند اما از بنای باابهت قلعه امروز تنها دیوارهای فروخته و طاق های فرسوده ای برجا مانده که بدجوری توی چشم می زند؛ باید گریست اما قلعه این روزها که نه، از خیلی وقت پیش مامن حیوانات ولگرد و نیز معتادان شده است.
هیاهوی ساکنان اطراف قلعه در زندگی روزمره تنها صدایی است که در میان خرابه های رو به زوال قلعه به گوش می رسد و وقتی به اطراف قلعه می روی بغضی سنگین گلویت را با دو پرسش مهم می فشارد؛ نخست: یک اثر باستانی چندهزارساله چرا باید چنین وضعیتی داشته باشد و دوم اینکه چرا طی همه سال های گذشته وضعیت این قلعه باوجود اینکه بارها رسانه ها نوشته اند و فریاد کرده اند، بهتر که نشده، همینطور رها مانده و بدتر هم شده است؟
قسمتی از ورودی قلعه با سنگفرش و سنگ مرمت شده و پلکانی بازدید کنندگان را به قلعه رهنمون می کند اما در ادامه نیمه تمام ماندن کار مرمت واضح دیده می شود و قصه بازسازی قلعه دختر به انتها می رسد.
مرمتی که ناتمام ماند
هرچند قلعه دختر در مقاطع تاریخی متفاوت مرمت و بازسازی شده است اما مشاهدات میدانی نشان می دهد قلعه و حریم آن بدون حفاظ، نظارت و نگهبانی رها شده و این بنای باستانی محل تردد افراد و وسائل نقلیه ای مانند دوچرخه و موتور سیکلت بوده که آسیب های زیادی به قلعه دختر و حریم اش وارد می شود.
وضعیت کنونی این قلعه درحالی است که درصورت مرمت نهایی، نورپردازی و ساماندهی، می تواند میزبان شمار زیادی از گردشگران و نیز فعالیت واحدهای صنفی مختلفی باشد و رونق اقتصادی را هم با خود داشته باشد؛ بگذریم که این بنای باستانی غیر از آنکه میراث و تاریخ و هویت نیاکان ماست؛ می تواند نمودی از چگونگی زیستن گذشتگان به ما بدهد که به درد حال و آینده ما هم می خورد.
پیرامون و در حریم قلعه ساخت و سازهایی انجام شده است که ضمن اینکه منظر فرهنگی و میراثی قلعه دختر را به چالش کشیده، باعث بروز آسیب های مختلفی به خود قلعه و محیط اطراف آن شده است و مسائل بهداشتی و زیست محیطی و امنیتی در آن مشاهده می شود.
عملیات مرمت و بازسازی قلعه دختر و قلعه اردشیر با حضور معاون وقت رئیس جمهوری و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و استاندار سابق کرمان در شهریورماه سال ۹۵ با گذاردن یک خشت در شهر کرمان آغاز شد و امید را برای بازگشت این قلعه تاریخی به چرخه گردشگری کرمان در دل هواداران میراث فرهنگی و شهروندان زنده کرد اما با گذشت پنج سال از شروع طرح، عملیات مرمت متوقف مانده و به حال خود رها شده است.
سال گذشته شهرداری کرمان برای سامان دادن به بخشی از وضعیت اطراف این قلعه و ارتقای سطح زندگی مردم اطراف، اقدام به احداث مجموعه ورزشی ساحلی در زمین های نزدیک به قلعه دختر کرد و طی یک اقدام پرسش برانگیز قسمتی از حریم قلعه را زیر آسفالت برد که با واکنش منفی مدیران و فعالان میراث فرهنگی نیز مواجه شد و در این زمینه شهرداری کرمان و میراث فرهنگی استان هرکدام توپ را به زمین یکدیگر انداختند و اما از حل مشکل خبری نشد.
آسیب هایی که از هر دری می رسند
بنای قلعه دختر از جمله اماکنی است که دوستداران و فعالان حوزه میراث فرهنگی کرمان مصرانه پیگیر وضعیت آن هستند و نسبت به وضعیت نامناسب آن واکنش نشان می دهند.
امید ابراهیمی از فعالان حوزه میراث فرهنگی کرمان با بیان اینکه قرار گرفتن بنای قلعه دختر در میانه بافت مسکونی همواره با مسائل و چالش‌های متعددی مواجه است می گوید: طی سال های گذشته بحث آزادسازی حریم و آزادسازی قلعه مطرح بوده که متاسفانه یک سری خانه های تاریخی و قدیمی را در اطراف قلعه ها تخریب کردند و باعث ناامنی آنجا شدند.
وی مشکلات و ناامن شدن قلعه دختر را به عملکرد شهرداری کرمان نسبت می دهد و می افزاید: شهرداری کرمان متاسفانه با اجرای طرح های نامتناسب با بافت و اقلیم قلعه های دختر و اردشیر کارهای نامتناسب از جمله ایجاد پارک، زمین های مختلف بازی، ایجاد یک انبار ساختمانی ضایعات و تکیه ای که در حریم قلعه ها قرار دارد، باعث تجاوز به حریم قلعه شده است.
ابراهیمی تاکید می کند: بر بلندی قلعه دختر نیز متاسفانه در ۴۰ سال گذشته از همه ارگان‌ها و سازمان های مختلف به این بنای تاریخی آسیب رسانده اند و احداث دکل مخابراتی و منبع آب و از طرف دیگر ساخت و سازهای نامتناسب در کنار این قلعه ها با نماهای نامرتبط انجام شده است.
وی ادامه می دهد: از طرف دیگر مرمت هایی که میراث فرهنگی انجام داده کافی و کامل نبوده و متاسفانه یک جایگاه امنی برای معتادان و خلافکاران در این محل تاریخی شده که تخریب ها و مشکلات دیگری را در پی داشته است.
این فعال میراث فرهنگی کرمان چاره در امان ماندن قلعه دختر و حریم آن را حصارکشی و تعیین مرز و حدود آن می داند و بیان می کند: باید یک همت جمعی از مدیران رده بالای استان و همه مدیران شهری داشته باشیم تا تمام این اتفاق‌های ناگواری که طی سال‌های گذشته در حریم و عرصه قلعه انجام شد با اصول و ضوابط خاص میراث فرهنگی جمع آوری شود که طرح احیا و ساماندهی این قلعه هرچه سریعتر امکان اجرا پیدا کند.
املاک حریم قلعه دختر بلاتکلیف مانده اند
مسئولان شهری کرمان مهمترین دلیل وضع بد و نامناسب قلعه دختر را ساماندهی نشدن املاک حریم قلعه دختر می دانند که ضمن چالش زا بودن برای این بنا گویا برای خود ساکنان نیز مشکلات حقوقی ایجاد کرده است.
مدیر دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی بافت تاریخی شهر کرمان نیز با اشاره به مهمترین مشکل قلعه های دختر و اردشیر شهر کرمان می گوید: بلاتکلیفی املاک محدوده قلعه دختر و به تبع آن قلعه اردشیر به عنوان هسته اولیه شهر کرمان مهمترین مشکل بود که در طرح های تجاری، فرهنگی و گردشگری توسط سازمان قلاع دختر و اردشیر تصویب شد اما متاسفانه چهار سال است که این سازمان منحل شده و هیچکس جوابگوی بلاتکلیفی این ساکنان و کسانی که خانه هایشان با این داستان گره خورده نبوده است.
محسن ایلاقی می افزاید: از بیش از ۲ هزار بنای ملکی که در محله قلعه دختر وجود دارد، هزار و ۸۳ مورد در حریم ملی بودند که خوشبختانه با پیگیری های دفاتر تسهیلگری و همکاری استانداری هزار ملک از این طرح و بلاتکلیفی خارج شدند.
وی با بیان اینکه خوشبختانه در طرح تجاری، فرهنگی و گردشگری قلعه دختر و اردشیر محدوده طرح تعدیل شده است تصریح کرد: این کار خود اقدام بزرگی است و مقرر شد ضوابطی تدوین شود تا براساس همان، ساخت و سازها صورت گیرد؛ متاسفانه بلاتکلیفی این املاک باعث شده بسیاری از ساکنان این محل که از ساکنان اصیل شهر نیز هستند از این محله مهاجرت کنند و اتباع بیگانه در آنها جایگزین شوند.
مدیر دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی بافت تاریخی شهر کرمان تاکید می کند: یکی دیگر از مشکلات بر سر راه ساماندهی و ساخت و ساز پیرامون قلعه، وجود سگ های ولگرد و شیوه زیست نامناسب ساکنان آن است؛.
وی توضیح داد: متاسفانه مهاجرانی که در این منطقه ساکن شده اند، به صورت گروهی زندگی می‌کنند و تعلق خاطری به محله ندارند؛ این افراد و سبک زندگی بهداشت منطقه را نیز به خطر انداخته است.
مدیر دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی بافت تاریخی شهر کرمان با بیان اینکه خانه های خارج شده از طرح باید تعیین تکلیف شوند، گفت: ضوابط تصویب و تدوین شده اما هنوز ابلاغ نشده است؛ ۱۵۰ ملک در حریم درجه یک از این طرح خارج نشد و نیاز به تملک دارد که مردم به دلیل تورم و ثابت نبودن قیمت ها، پول قبول نمی کنند و زمین بلاعوض می خواهند.
ایلاقی اظهارداشت: یکی از معضل های دیگر این منطقه و پارک قلعه معضل شیوع مواد مخدر در منطقه است، البته به همت شهرداری و با ایجاد پارک قلعه دختر و مجموعه ورزش های ساحلی، نشاط اجتماعی در آن منطقه بالا رفته است اما متاسفانه در این سال ها میراث فرهنگی درباره حفظ و نگهداری این مجموعه اقدام چشمگیری نکرده است.
اعتبارات میراث فرهنگی جوابگوی مرمت قلعه دختر نیست
حکایت ناتمام بودن مرمت قلعه دختر همان داستان تکراری کم بودن بودجه میراث فرهنگی برای بازسازی و نگهداری اماکن تاریخی است که قرار نیست به این زودی حل شود، اما به گفته مسئولان میراث فرهنگی کرمان پیشرفت ها و نظام مندی خوبی در بحث حد و حدود پیرامون قلعه انجام گرفته است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان در توضیح توقف روند بازسازی قلعه دختر می گوید: اقداماتی که از سال ۹۵ در محوطه تاریخی و فرهنگی قلعه دختر آغاز شد تا سال ۹۸ ادامه داشت و در مجموع بخش های قابل توجهی از بقایای معماری و برج و باروهای قلعه دختر در بخش های مجاور پارک انقلاب و همچنین بخش معروف به تخت آقامحمدخانی مورد مرمت قرار گرفت.
مجتبی شفیعی افزود: همزمان مطالعات باستان شناسی هم در این بخش ها توسط کارشناسان اداره کل میراث انجام و بخش هایی از یکی از حصارهای قلعه اردشیر هم مرمت و بازسازی شد.
وی افزود: با توجه به مساحت زیاد این محوطه فرهنگی و تاریخی و دسترسی سخت به بقایای معماری آن، اقدامات مرمتی در آن مستلزم در اختیار داشتن اعتبارات زیادی است و اعتبارات فعلی میراث جوابگوی نیازهای آن نیست.
تلاش برای ایجاد پایگاه پژوهش و مرمت
شفیعی تصریح کرد: البته تلاش های فراوانی برای ایجاد ردیف بودجه ای مستقل و ایجاد پایگاه پژوهش و مرمت در این محوطه صورت گرفته و همچنان در دست پیگیری است که امیدواریم با ثمر دادن آن شاهد حجم بیشتر عملیات مرمتی در این محوطه تاریخی باشیم.
وی تاکید کرد: یکی از مهمترین اقدامات صورت گرفته در خصوص این محوطه، تعدیل و بازنگری ضوابط حریم آن است که طی دو سال اخیر از سوی میراث فرهنگی انجام شده و در این زمینه نزدیک به ۱۰۰ گمانه باستان شناسی برای روشن شدن وضعیت و محدوده عرصه توسط کارشناسان باستان شناس اداره کل حفر و براساس نتایج حاصل از این گمانه زنی علمی حدود عرصه و حریم تدقیق گر شد و به تایید پژوهشکده باستان شناسی به عنوان مرجع رسمی تایید مطالعات باستان شناسی هم رسید و پس از آن با برگزاری جلسات متعدد کارشناسی در شورای حریم کشور مورد تصویب قرار گرفت.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان ادامه می دهد: بر اساس ضوابط جدید عرصه و حریم در بخش هایی امکان ساخت بنا با الگوهای هماهنگ با بافت تاریخی پیرامون این محوطه وجود خواهد داشت و این موضوع منجر به ساماندهی محله های اطراف این قلعه ها و همچنین ارتقای سطح کیفی زندگی و محل سکونت اهالی این محلات خواهد شد.
به گفته وی در همین زمینه همزمان طرح مطالعاتی ارائه الگوهای معماری مناسب برای این محله ها نیز در میراث آغاز شده که کمک زیادی به این موضوع خواهد کرد و نقشه حریم و ضوابط آن از سوی وزارت میراث ابلاغ و در ادامه ملاک عمل در پاسخگویی به استعلامات خواهد بود.
هنوز منتظر برداشتن آسفالت هستیم
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان با اشاره به آسفالت بخش از پیرامون قلعه توسط شهرداری کرمان تصریح می کند: در خصوص عملیات غیر مجاز آسفالت صورت گرفته در محدوده قلعه دختر، بلافاصله مکاتبه ای را با شهرداری در خصوص جمع آوری آسفالت داشته ایم و همچنان منتظر اقدام شهرداری هستیم.
فاز نخست مرمت قلعه ها منتظر اعتبار
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان نیز در این زمینه گفت: قرار بود از محل مسئولیت اجتماعی شرکت های معدنی و صنعتی بزرگ استان کرمان اعتباری برای مرمت آثار تاریخی اختصاص یابد که مصوب هم شده بود اما هنوز تخصیص نیافته و در اختیار ما قرار نگرفته است که به محض دریافت اعتبار مرمت این دو قلعه نیز آغاز می شود.
فریدون فعالی افزود: طرح های مرمت این دو قلعه درحال آماده شدن است که پس از تامین اعتبار مانند مرمت قلعه منوجان(در جنوب کرمان) مرمت آنها در فاز نخست آغاز می شود.
قلعه دختر و قلعه اردشیر همانند دیگر بناهای تاریخی بسیاری که در کرمان و دیگر نقاط این سرزمین وجود دارد، موهبتی از نیاکان ما هستند که می توانند ظرفیت بسیار خوبی برای جذب گردشگر، رونق اقتصادی و نیز شناخت بیشتر سبک زندگی پدرانمان و نیز هویت ایران زمین باشند و حل مشکلات آنها نیاز به اراده ای جدی، جمعی و فراتر از سخنرانی و شعار با انجام اقداماتی مستمر و بنیادی از سوی همه متولیان دارد.
