مقدمه
نویسنده : دکتر محمد سیدی مرغکی- در دهه‌های اخیر، پروژه انتقال آب هلیل‌رود از جنوب استان کرمان به شمال آن به یکی از مناقشه‌برانگیزترین طرح‌های آبی کشور تبدیل شده است.
این پروژه که با هدف تأمین آب شرب و صنعتی شهر کرمان طراحی شد، اکنون به عاملی کلیدی در خشکیدن تالاب بین‌المللی جازموریان و ایجاد بحران‌های اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی در جنوب کرمان تبدیل شده است.
بر اساس گزارش‌های متعدد، اجرای این طرح بدون ارزیابی‌های زیست‌محیطی جامع و بدون در نظرگرفتن حقابه‌های تاریخی پایین‌دست، حیات یک میلیون نفر از ساکنان جنوب استان کرمان را تهدید می‌کند. تالاب جازموریان که زمانی پهنه آبی به وسعت ۳۳۰۰ کیلومتر مربع بود، اکنون با خشک‌شدن ۹۰ درصدی به کانون اصلی تولید ریزگردها در جنوب شرق ایران تبدیل شده است. این گزارش به تحلیل ابعاد مختلف این بحران، از تاریخچه طرح انتقال آب تا پیامدهای آینده آن می‌پردازد.
تاریخچه و ابعاد فنی پروژه انتقال آب هلیل‌رود
خاستگاه طرح و فرآیند اجرایی
مطالعات اولیه انتقال آب هلیل‌رود به شهر کرمان به دهه ۱۳۷۰ باز می‌گردد، اما اجرای عملیاتی آن از سال ۱۳۸۶ آغاز شد. این پروژه شامل احداث سد شهیدان امیرتیموری (صفارود) بر روی تلاقی رودخانه‌های رابر و رودبر، ساخت تونل‌های انتقال آب و خطوط لوله به طول ۱۸۰ کیلومتر است.
طبق برنامه‌ریزی اولیه، قرار بود سالانه ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب از سرشاخه‌های هلیل‌رود به شمال کرمان منتقل شود. با این حال، پیشرفت فیزیکی پروژه بین ۴۰ تا ۸۰ درصد تخمین زده می‌شود و هنوز به بهره‌برداری کامل نرسیده است.
تناقضات حقوقی و نقض قوانین موجود
برخلاف ادعای مسئولان مبنی بر قانونی‌بودن این طرح، فعالان محیطزیست استدلال می‌کنند که انتقال آب هلیل‌رود مغایر با ماده ۴۵ قانون مدنی (حقابه تاریخی) و اصل توزیع عادلانه آب است. به ویژه که طبق گزارش‌های محلی، سازمان آب منطقه‌ای کرمان برای اجرای این پروژه مجوزهای لازم از اداره کل منابع طبیعی را دریافت نکرده است. این در حالی است که حتی برای برداشت شن از بستر رودخانه، استعلام از سازمان صنعت، معدن و تجارت الزامی است.
فروپاشی اکوسیستم جازموریان: از تالاب تا بیابان
نقش هلیل‌رود در پایداری اکولوژیک
هلیل‌رود با طول ۳۹۰ کیلومتر، شریان حیاتی جنوب کرمان محسوب می‌شود که نه تنها ۱۵۵ هزار هکتار از مراتع حاشیه خود، بلکه کل اکوسیستم تالاب جازموریان را تغذیه می‌کند. این تالاب که زمانی محل زادآوری ۱۸۰ گونه جانوری از جمله مرغ جیرفتی (گونه بومی) بود.
اکنون به دلیل قطع جریان هلیل‌رود، ۹۰ درصد خشک شده است. بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که ۲۰ درصد از ریزگردهای کشور و ۳۰ درصد از طوفان‌های شن جنوب شرق ایران مستقیماً از بستر خشکیده جازموریان سرچشمه می‌گیرند.
زنجیره تخریب زیست‌بومی
خشک شدن جازموریان تنها به از بین رفتن یک تالاب محدود نمی‌شود. مدیرکل منابع طبیعی جنوب کرمان هشدار می‌دهد که قطع جریان هلیل‌رود منجر به نابودی چند هزار هکتار جنگل‌های حرا در پایین‌دست شده است.
همچنین، کاهش رطوبت خاک باعث شوری‌زایی ۱۲۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی منطقه گردیده. از سوی دیگر، بررسی نمونه‌های خاک نشان می‌دهد که غلظت ذرات PM 2.5 در هوای مناطق مجاور تالاب به ۲۵۰ میکروگرم بر مترمکعب رسیده که ۱۰ برابر استاندارد سازمان جهانی بهداشت است.
پیامدهای اجتماعی اقتصادی: مرگ تدریجی معیشت‌های محلی
فروپاشی اقتصاد کشاورزی
افت تولید محصولات کشاورزی باعث از دست‌رفتن مستقیم ۲۲۰ هزار شغل در بخش کشاورزی خواهد شد و نرخ بیکاری در شهرستان‌های جنوبی کرمان را به ۴۵ درصد خواهد رساند. گزارش‌های محلی حاکی از آن است که ۷۰ درصد از چاه‌های آب کشاورزی در این منطقه به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی (به طور متوسط ۲ متر در سال) غیرقابل استفاده شده‌اند.
مهاجرت اجباری و فروپاشی اجتماعی
بررسی داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که جمعیت ۸ شهرستان جنوبی کرمان از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۳ رو به کاهش رفته است. این مهاجرت گسترده نه تنها باعث تخلیه روستاها شده، بلکه فشار بر زیرساخت‌های شهری را افزایش داده است. به عنوان مثال، جمعیت شهر کرمان در همین بازه زمانی ۱۵ درصد رشد داشته که بخش عمده آن ناشی از مهاجرت کشاورزان است.
چالش‌های حقوقی و حکمرانی آبی
تناقض در سیاست‌های کلان
در حالی که ماده ۳۵ برنامه ششم توسعه، احیای تالاب‌ها را اولویت ملی اعلام کرده، ادامه پروژه انتقال آب هلیل‌رود نشان‌دهنده تضاد آشکار بین نهادهای اجرایی است. رفعتی فعال محیطزیست اذعان کرده که پرونده‌های متعددی درباره تخلفات این پروژه تشکیل شده، اما تاکنون هیچیک از مسئولان مرتبط محاکمه نشده‌اند. از سوی دیگر، بودجه اختصاص‌یافته به احیای جازموریان در سال ۱۴۰۳ تنها ۱۵۰ میلیارد تومان بوده که معادل ۰.۰۳ درصد از کل بودجه استان است.
نقش چاه‌های غیرمجاز در تشدید بحران
آمارهای تکان‌دهنده نشان می‌دهد که در حوضه آبریز جازموریان بیش از ۱۱ هزار چاه غیرمجاز فعال است که سالانه ۱.۲ میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی را استخراج می‌کنند.
این حجم آب معادل ۸۰ درصد از کل آب انتقالی در پروژه هلیل‌رود است. با این حال، تنها درصد کمی از این چاه‌ها تاکنون مسدود شده‌اند.
سناریوهای آینده: از بحران تا فاجعه
پیشبینی‌های اقلیمی
مدلسازی‌های انجام شده توسط دانشگاه کرمان نشان می‌دهد که در صورت تداوم روند کنونی، تا سال ۱۴۱۰:
وسعت اراضی تحت تأثیر ریزگردها به ۴.۵ میلیون هکتار خواهد رسید.
میانگین دما در منطقه ۲.۵ درجه سلسیوس افزایش می‌یابد
تبخیر سالانه از ۳۲۰۰ میلیمتر به ۴۰۰۰ میلیمتر خواهد رسید.
راهکارهای جایگزین و پیشنهادهای سیاستی
انتقال آب از دریای عمان: گزینه‌ای پایدار؟
برخی کارشناسان پیشنهاد می‌دهند به جای انتقال آب از هلیل‌رود، از پروژه انتقال آب خلیج فارس که در ۱۴ کیلومتری کرمان به پایان رسیده استفاده شود. محاسبات نشان می‌دهد که هزینه تمام‌شده هر مترمکعب آب شیرین‌شده دریایی ۲۵۰۰ تومان است که تنها ۳۰ درصد بیشتر از هزینه انتقال آب هلیل‌رود می‌باشد.
این در حالی است که خسارات زیست‌محیطی ناشی از انتقال هلیل‌رود سالانه ۱۲۰۰۰ میلیارد تومان برآورد می‌شود.
احیای اکوسیستم با رویکردهای نوین
پیاده‌سازی سامانه‌های آبخیزداری هوشمند می‌تواند سالانه ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب را در حوزه جازموریان ذخیره کند. همچنین، کشت گیاهان کم‌آب‌خواه مانند انغوزه و زیره در ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی منطقه، ضمن ایجاد ۵۰ هزار شغل جدید، مصرف آب کشاورزی را ۴۰ درصد کاهش می‌دهد.
جمع‌بندی: انتخاب بین توسعه و بقا
سرنوشت جازموریان و جنوب کرمان در گرو تصمیمات فوری مسئولان است. ادامه روند کنونی نه تنها اکوسیستم منحصر‌به‌فرد منطقه را نابود می‌کند، بلکه امنیت ملی را در مرزهای شرقی به خطر می‌اندازد. تجربه پروژه‌های شکست خورده‌ای مانند سد گتوند باید درس عبرتی برای تصمیم‌گیران باشد.
راه نجات، توقف فوری پروژه انتقال آب هلیل‌رود، تزریق حقابه‌های زیست‌محیطی و اجرای طرح‌های پایدار معیشتی است. تنها با این اقدامات می‌توان از تبدیل تالاب جازموریان در جنوب کرمان به دومین دریاچه آرال آسیا جلوگیری کرد.
